O PROBLEMA DA NATUREZA NA FILOSOFIA DA ILUSTRACION
[EN GALEGO]
[HOME]

Nos séculos XVII-XVIII o coñecemento da natureza avanza e progresa de modo continuo e progresivo. Isto representará, de forma xa irreversible, a caida da concepción antiga e medieval do cosmos.
Nambergantes, o esencial do século XVIII, no terreo da natureza, non fai referencia únicamente á ampliación no coñecimento dos secretos do cosmos, e decir, non afecta únicamente ó terreo epistemolóxico senon tamen ó campo ontolóxico desprazando o patrón co que deica agora se medía o orden do ser (ontoloxia).
Na Edade Media cada realidad era valorada según a maior ou menor distancia na que se atopaba do Ser supremo. Todo o existente e algo dependiente e finito polo que non ten sentido estudiálo ó marxen da sua relación con Deus. Todo isto motivaba que o estudio da natureza se realizara sempre baixo ista perspectiva de relación con Deus. Pero non só os problemas da natureza senon tamen outros como a moral, a política, etc. Vemos,polo tanto, como os problemas do coñecimento (epistemolóxicos) da realidad non se atopaban ó marxen da sua relación co Ser (Ontoloxía) .
Dende o Renacimento a concepción medieval da natureza escomenza a cambiar. Rómpese coa visión medieval sobre a dualidade entre creador e criatura. Para o renacimento a natureza concíbese como algo que contén en si mesma a divinidade a cal maniféstase precisamente nisa mesma natureza. A natureza non se concibe como un puro movil ante un supremo motor, senon como un principio dinámico que se move interiormente. Ista capacidade de autodespliegue e quen presta á natureza o sello divino. No renacimento, Deus non e concebido como un ha forza que actua dende fora sobre unha materia extraña, senon como algo que se encontra presente na armonía e perfeccionamiento disa mesma materia. Cando se analiza o enfrentamento entre a igrexa e Galileo hay que ter presente o dito mais enriba: a oposición a Galileo non viña motivada tanto pola sua concepción astronómica, como polas repercursións que se podían deducir e afectar á relixión. En definitiva, sucedía que frente a verdade revelada presentábase agora unha verdade onde se defendia a autonomia e a independencia da natureza a cal era consideraba como identificabla con Deus. Ademais tal natureza (Deus) podía coñecerse non meirante a fe, non meirante a lectura da biblia, senon a través do coñecimento cientifico-matemático. E importante ter isto presente para entender os motivos que levaron á igrexa a manter posicións tan radicais e irracionais. Co renacimento, polo tanto, escomenza a verse a natureza como algo divino donde brotan leises e secretos co coñecemento human pode descubrir. O método da observación, a experimentación e o calculo deberían ser os instrumentos a utilizar para tal coñecemento.
De todas formas o renacimento, na sua concepción da natureza, só siñifica un pequeno avance si se lle compara en perspectiva con seculo XVIII. A ciencia da natureza no renacimento limitouse a estudiar algúns fenómenos aislados de tipo natural (caida libre dos corpos, observación dos movimentos dos planetas, etc) sin chegar a demostrar cas leises que rixen o comportamiento aislado dalghuns elementos naturales podían ter unha aplicación universal. Será Newton quen aporte ista verdade. E Newton morre en 1727.
A ciencia newtoniana non e aplicable únicamente a un fenómeno particular de tipo natural senón que adquire caracter de universalidade ó alcanzar a toda inmensidade de cosmos, tal como parece conlevar a sua teoria da gravitación universal. O seculo XVIII comprendeu e admirou iste siñificado da obra de Newton e pódese afirmar que non existe ningún pensador importante diste século que no recoñeza a sua dependencia ca filosofia natural de Newton. Asi, por exemplo, Voltaire, e o primeiro que escribe non son ensayos filosóficos senon unha apoloxia da obra de Newton que titulou "Elementos de la filosofía de Newton". O mesmo podemos decir de Montesquieu, Rousseau, etc. En definitiva, o século da ilustración está imbuido da idea de que por fin a humanidade lograra arrebatar á natureza un dos seus segredos mais importantes. As REPERCURSIÓNS diste feite foron moitas. A continuación sinalaremos unhas cuantas:
1)Pérdida do valor do método deductivo a favor do inductivo: as verdades do método inductivo deixan de ter caracter absoluto para convertirse en limitadas e relativas. Non existen, según iste método, metas finais absolutas senon hitos provisionais. E ilusorio preguntarse polas causas últimas da realidade, asi como polas suas propiedades esenciais. A ciencia limítase a describir o comportamento dos fenómenos naturais e nada mais. E importante sinalar de novo as grandes diferencias entre iste plantexamento e o feito, por exemplo, por Descartes. Para Descartes a esencia da sustancia corporea consistía na extensión, mentras cas outras cualidades non deixaban de ser meros accidentes. Agora, no século das luces, e ocioso plantexar si existen ou non propiedades esenciais na materia, xa que é imposibel determinar de forma absoluta si as leises, polas que se rixen os corpos, proveñen das determinacions esenciais de tales corpos ou responden a outras causas que escapan á mente human. Con certeza só podemos saber da natureza:  ca materia posee capacidade de movimento, reposo, inercia, gravedade etc. Pero tal certeza non é unha cuestión última e absoluta xa que pode ser que, xunto a istas propiedades coñecidas, existan outras descoñecidas para nosoutros e ser tan importantes ou mais cas sinaladas anteriormente.
2)Creencia de que o método newtoniano podese aplicar a todo-los ámbitos do saber: ista creencia levaba a conclusións como as sinaladas no punto 1, inda que aplicadas a terreos mais delicados e polémicos, alma, Deus, etc). "Preguntar como sentimos y pensamos, como nuestros miembros responden al mandato de la voluntad, equivale a preguntar por el secreto de la creación ... tenemos que contentarnos con verificar el "que" sin pretender descubrir el "por que".(Voltaire).
3)Tendencia hacia concepcions mecanicistas e materialistas: Inda que ista tendencia non abarca a todo-los membros diste século, e evidente a sua presencia en ámbitos intelectuais da Ilustración. Os dous representantes mais importantes dista concepción son, sin dubida, o BARON D'HOLBACH e LAMETRIE. Os dous son claramente materialistas "lo que impidió al espíritu humano el apoderarse de la naturaleza fue el ímpetu fatal que les llevó a plantearse cuestiones que le transcendian. "Ningua explicación que nos venga "del más arriba" puede conducirnos jamás al fin ".
Pola sua parte, o home tampouco e algo que se deba considerar como non formando parte da materia. "Todos los procesos de la naturaleza, incluido aquel que denominamos espiritual, todo el orden de las cosas, tanto humanas como morales, se reducen por completo a la materia y sus movimientos". En definitiva, toda a realidade atópase determinada polo que os conceptos do ben ,do mal, a liberdade, etc, non son mais que creacións arbitrarias do home.
Xa no século XVIII levantáronse críticas contra ista concepción mecanicista da vida human. A posición de Federico o Grande reflexa claramente iste sentir: "después que el autor ha agotado todas las pruebas para señalar que los hombres están dirigidos en todas sus actuaciones por una especie de necesidad fatal, lo lógico es que concluyera que somos una especie de máquinas, unas marionetas movidas por una fuerza ciega. Sin embargo, toda su argumentación va encaminada a atacar a los sacerdotes, al sistema educativo; ¿creen acaso, que los hombres que ejercen estas actividades son libres, mientras que le está demostrando que son esclavos? ¡Qué insensatez y que inconsecuencia! Si todo es movido por causas necesarias, todos los consejos, toda recompensa, todo castigo son tan ociosos como inexplicables, pues con la misma razón podríamos predicar a un roble para que se convirtiera en naranjo."
Reaccións como ista son bastante xerales, por parte dos intelectuais do século XVIII, ainda cos motivos foran diferentes ós expresados por Federico o Grande. Unha concepción do home reducido na sua libertade a ser un elemento mais da materia chocaba no só coa elminación de todo compoñente moral e relixioso da vida humán, senon tamen de todo o que fora sentimento, imaxinación e estética. Existe no século XVIII toda unha corrente de pensamento encamiñada a superar a tendencia mecanicista presente en D'Holbach e Lametrie. A base argumentativa en que se apoiaba tal argumentación debíase en gran parte ó filósofo racionalista do século XVII: Leibniz. Leibniz non cuestionaba a validez do modelo fisico-matemático como o medio para comprender o funcionamento da natureza. Nambergantes, Leibniz, tamén sinalaba que non todo era reducible ós compoñentes físicos. O seu sistema monadolóxico quere ser unha alternativa a tales plantexamentos mecanicistas. As mónadas son o principio de onde mana todo acontecer. A forza das mesma non se rixe por principios de tipo físico senon teleolóxicos; cada mónada e unha forza que tende a desplegar o seu ser hacia un grao de desenrolo cada vez mais perfecto; o que nosoutros chamamos aconteceres físicos e mecánicos na materia non constituen mais co aspecto externo, a representación sensible e superficial do acontecer dinámico das mónadas. En definitiva, para Leibniz, detrais das caracteristicas sensibles da realidade material existen outras forza s descoñocidas que non están sometidas ás leises físicas.
Pois ben, no século da Ilustración será MAUPERTIUS quen siga a línea de razoamento presente en Leibniz. Na sua obra "Dissertatio inaguralis metafhisicae de universali naturae systemate" trata de superar as posicións mecanicistas. Maupertius, aínda que acepta as tesis de Newton, dase conta de que o principio da gravitación universal non constitue ningún fundamento suficiente para ser aplicado na ciencia da vida orgánica. A ley de Newton ten validez no campo da astronomía. Nambergantes, non funciona cando a aplicamos noutros campos da ciencia, como por exemplo, ós orixenes da vida, ós problemas de descendencia, etc. Para Maupertius a explicación da vida orgánica esixe contar con caracteristicas diferentes ás da extensión, movimento, etc; como son os pensamentos, a memoria, a vontade, etc. E istos últimos atributos da vida non podemos consideralos como productos derivados (Condillac) senon como elementos fundamentais da materia. A vida consciente non pode derivar do inconsciente xa que iso implicaría a creencia na creación de algo a partir da nada. Maupertius, sin deixar de ser materialista, defende a existencia da conciencia como algo presente na vida orgánica como algo que eleva ó home a niveles mais altos cos presentes na vida vexetal e doutros animais.