A RELIXION NA FILOSOFIA DAS LUCES
[EN GALEGO]
[HOME]

Sole afirmarse ca Ilustración defínese por unha actitude radicalmente crítica e escéptica frente ó fenómeno relixioso. Tamén se dice que existen diferencias entre a actitude de Inglaterra, Alemania e Francia frente a mesma; para rematar que é en Francia e onde se producen as críticas mais fortes. Para fundamentar tal afirmación sole citarse sempre a famosa frase de Voltaire: "Ecrasez l"infame", claro alegato contra Igresia e a relixión católica (independientemente que Voltaire sempre afirmou ca sua diatriba iba dirixida contra a superstición).
Faise referencia tamén a posición dos enciclopedistas franceses ( D"Alembert, Diderot, etc )como enemigos acerrimos da relixión e da igresia. Afirmase que sinalaban ca relixión era un obstáculo para o progreso; que educaba ó home no temor a deuses invisibles, o que facía de tales homes seres serviles e cobardes ante as tiranías visibles. Dicese, e ademais e verdade, que sinalaban a necesidade de abandoar toda creencia relixiosa; o home debería atopar a sua felicidade niste mundo, pois fora del non hai nada. "Es inutil ¡ Oh supersticioso ! que busques tu felicidad más allá de las fronteras del mundo en que te he colocado (fala a natureza).Osa librarte del yugo de la religión, mi orgullosa competidora, que desconoce mis derechos; renuncia a los dioses, que se han arrogado mi poder, y torna a mis leyes. Vuelve otra vez a la naturaleza, de la que has huido; te consolará, espantará de tu corazón todas las angustias que te oprimen y todos los sinsabores que te desazonan"(Diderot).
Evidentemente, o século XVIII manifesta unha actitude radicalmente crítica coa relixión. Nambergantes, iso non quere decir co século da ilustración sexa an­tirrelixioso. O que realmente caracteriza iste século non e unicamente a actitude crítica senón tamen o intento de elaborar unha opción relixiosa diferente á presente na igrexa católica. Para entender correctamente isto último e necesario realizar un pequeno análisis histórico dos cambios na mentalidade relixiosa de occidente dente o renacimento deica iste século.
A concepción relixiosa do renacimento influirá grandemente no século XVIII. A relixión renacentista e de tipo natural-humanista: a natureza e unha manifestación de Deus e cada membro da mesma contén dentro de sí á divinidade. Non existe o finito e o infinito como dous elementos separados e enfrentados entre si; cada ser ( mal denominado como finito ) leva dentro a inmensidade do cosmos. Todo iso facía que cuestions fundamentais para a relixión católica (pecado orixinal, gracia divina, pecado, etc) foran analizadas críticamente a partir distes novos presupuestos relixiosos.
Ademais da concepción relixiosa renacentista hai que sínalar tamen a importancia da Reforma protestante. Aínda cos presupostos e as conclusións da Reforma ( validez absoluta da biblia, desprecio polo individuo, importancia da gracia divina, etc )difieren esencialmente dos plantexamentos relixiosos da ilustración; non podemos esquencer que no século XVIII estarán presentes duas posicions relixiosas enfrentadas dialécticamente entre sí: un intento de contrarreforma relixiosa, que xa no século XVII, con matices filosóficos, defendía Pascal; e un intento de elaboración relixiosa de tipo ilustrado (con matices renacentistas) que moi ben podían representar as figuras de Rousseau e Voltaire.
O contido relixioso do pensamento de PASCAL e de matiz marcadamente agustiniano, ainda que nunha situación cultural e social distinta. Pascal sinala a gran importancia da razón para lograr atopar a verdade e non fai fincapé na necesidade da fe. Pascal non defende a sumisión da razón frente a fe senón que pretende demostrar racionalmente a necesidade de tal sumisión. As suas argumentacions van dirixidas en contra daqueles que participan da creencia do progreso das ciencias e, para iso, manexa un lenguaxe tamén científico. A ciencia - sinala Pascal ­ defende o método da observación como o único posible para o descubrimento dos secredos da natureza. Pois ben, cando aplicamos tal método para estudiar a natureza humana atopámosnos con un ser non enterizo e armónico ( o contrario do que sucede ca materia física ) senon con un ser dividido e cargado coas mais fondas contradiccións. En definitiva, a observación empírica do home mostranoslo como poseendo unha doble natureza: por unha parte, é materia física; pola outra, separase da mesma pero non únicamente no aspecto da superíoridade senon tamén no contrario, xa co home é grandeza pero tamén miseria; é forza pero tamen impotencia. ¿Cómo explicar iste feito da existencia dun ser que leva en si aspectos tan contradictorios? Para Pascal só podemos comprender a natureza humana partindo precisamente do feito da sua incomprensibilidade; atopámosnos ante un ser que parece "reirse" de toda interpretación racional polo que se subvirten todas as creencias sobre o poder da razón. Gracias a ciencia poidemos descubrir as leises que nos permiten comprender os fenómenos naturais; cando nos enfrentamos, sin embargo, co estudio do comportamiento humano descubrimos un ser que parece transcenderse a si mesmo; un ser que se nega a ser analizado con métodos puramente cientificos o que cuestiona, evindentemente, a mesma validez universal de tal método. Ista visión pascaliana de tipo relixioso atópase moi presente no século XVIII.
Voltaire e o primer ilustrado que "recolle o guante tirado por Pascal",  a quen denomina como "sublime misántropo". Nambergantes, Voltaire, non entra de cheo nos plantexamentos feitos por Pascal limitándose a criticar moi superficialmente o que denomina como sutilizas metafísicas. Para Voltaire os negros matices con que Pascal nos presenta á natureza humana, non son outra causa que síntomas da riqueza e complexidade humanas. Un dos problemas relixiosos tratados por Voltaire fai referencia a presencia do mal no mundo ( para Pascal era unha cuestión que transcendía todo intento de explicación por parte da ciencia ).A posición de Voltaire deixa moito que desexar: o único que nos resta, sinala Voltaire, e dirixir a nosa mirada ó porvir e esperar unha solución no futuro xa que, de momento, e algo indescifrable.
Será Rousseau quen acepte enfrentarse de modo frontal cos problemas plantexados por Pascal. Na sua obra "Discurso sobre la desigualdad entre los hombres" recolle, rasgo por rasgo, a descripción de Pascal sobre a grandeza e a miseria humana. Rousseau escomenza aceptando as premisas de Pascal e, como él, describe a situación do home como de profunda caida. A partir de eiqui, sin embargo, comenzan a verse as diferencias entre os dous. Asi cando Rousseau fala da caida do home non se está referindo ó home individual senon considerado como un ser social. Para Rousseau a idea do pecado orixinal, como fonte dos males do home, e algo que non ten sentido. Niste senso non acepta co home nos seus orixes fose malo. Nos inicios da historia humana o home era bon por natureza; a caída e a miseria da humanidade escomenza dende o momento en que se decide a vivir en sociedade. Ista e a fonte de todos os males. Polo contrario, en estado de naturaleza o home non sabe o que e o ben e o mal; unicamente s'atopa dominado polo instinto de conservación e polo amor e interés hacia si mesmo. Niste estado o home non sabe ainda o que e oprimir e asoballar ós demais. Isto surxirá dende o momento en que escomenza a vivir en sociedade. De ahi a situación de caida no que o home s'atopa. Non podemos esquencer que a idea roussoniana de co homem, nos seus orixes, e un ser bon e inocente chocaba directamente non só co pensamento de Pascal senón tamen coa doctrina da igresia. A proba do que estamos dicindo pódese comprobar no feito da condea co arzobispo de Paris, C. de Beaumont, fai do "Emilio" de Rousseau, argumentando precisamente en contra da creencia sobre a bondad orixinal do home. Para Rousseau todo análisis da natureza humana ha de distinguir claramente sobor que tipo de home estamos falando: o home en estado de natureza ou o home en sociedade. Por iso cando analiza o problema do mal chega a conclusións moi diferentes das de Pascal. Para Pascal, o mal era algo intrínseco a natureza humana xa que se definía dualmente. Para Rousseau, o mal era producto do desenrolo da cultura e da sociedade. E importante notar, de todos modos, que en ámbos, Deus, queda libre de toda culpa niste asunto xa que a responsabilidade e sempre do home. De todos modos, mentras en Pascal a gracia divina sigue sendo fundamental para que o home poda levantarse; en Rousseau a solución do problema do mal non hai que buscala fora do home mesmo. Na sua obra "Contrato social" e onde Rousseau sinala a posibilidade de superar a existencia do mal no mundo. Si lográramos, sinala, unha sociedade ande non prive o amor propio e a vontade particular de cada individuo senón que todas eles se sometan a unha vontade xeral, enton habería logrado a salvación da humanidade.
Outro dos conceptos básicos do século das luces e o de TOLERANCIA. Cando se usa iste termo, sin embargo, téndese a definir como sinónimo de blandura e indiferencia, e decir, como si os ilustrados estiveran pedindo tolerancia frente ós enemigos da relixión. Nada mais lexos da realidade. Non pode un esquencerse co século XVIII e profundamente relixioso. O que sucede e co seu ideal básase na crítica a todo intento de fundamentar a relixión en dogmas impostos de modo irracional. A tolerancia habería que situala en relación con iste ideal. O século XVIII e moi crítico ante toda relixión que de mais importancia ós ritos de caracter externo co sentimento interno. O verdadeiro lugar da relixión atópase no interior de cada un e non nas manifestacións externas. Iste tipo de relixión denomínase RELIXION NATURAL.
Os ilustrados diferenciaban entre relixión natural e relixión positiva. As relixións positivas son aquelas que aparecen nun momento dado da historia e que se desenrolan seguindo os avatares da mesma. Faltalles universalidade xa que todas proceden dun pobo determinado e responden ás suas preocupacións particulares. A relixión natural, pola sua banda, é aquela que s'atopa dentro de cada home e que non ten porque cambiar ainda que cambie a historia. Pertenece ó interior do home. Pois ben, ista concepción da relixión natural e mais revolucionaria e corrosiva do que pode parecer a primeira vista. Vexamos porque: si é certo ca relixión e unha manisfestación interna de cada home, todos os intentos para demostrar racionalmente a existencia de Deus, doutro mundo mais alo diste, etc, carecen de interés xa que a verdadeira relixión pertenece ó ambito do sentimento mais que da razón. "Todo lo que ha tenido un comienzo tendrá tambien un fín...el judaismo y el cristianismo han tenido un comienzo y no existe religión sobre la tierra cuyo año de nacimiento no sea conocido,A NO SER LA RELIGION NATURAL" (Diderot).